Οι μετονομασίες οικισμών στην Ελλάδα

Του Αχιλλέα Καψάλη

1. Ασχολούμενος με την ιστορία της ιδιαίτερης πατρίδας μου, της Σκλάταινας (σημ. Ριζώματος) Τρικάλων, ήρθα αντιμέτωπος με την μετονομασία οικισμών της χώρας μας στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Για μια εισαγωγική ενημέρωση πρέπει να σημειώσω ότι η πρώτη αναφορά στο χωριό μου -μέχρι στιγμής τουλάχιστον- γίνεται σε τρία επίσημα έγγραφα:

α. σε ένα πατριαρχικό σιγίλλιο του έτους 1163,

β. σε ένα αυτοκρατορικό χρυσόβουλλο του 1336 και

γ. σε ένα πατριαρχικό σιγιλλιώδες γράμμα του έτους 1393.

Και τα τρία αυτά έγγραφα αποτελούν κατά βάση μία «διάγνωσιν», δηλ. ένα πρακτικό αναγραφής των ορίων, των δικαίων και των κτημάτων της επισκοπής Σταγών. Πέρα από τις βασικές αυτές γραπτές μαρτυρίες η «Σκλάταινα» αναφέρεται συχνά στον κώδικα των Mετεώρων αλλά και σε ενθυμήσεις σε χειρόγραφους κώδικες και σε διάφορα εκκλησιαστικά βι­βλία της περιοχής. Συχνές αναφορές σε αυτήν γίνονται επίσης από διάφο­ρους περιηγητές του 18^ου και 19^ου αιώνα.

Το 1927 η Σκλάταινα μετονομάσθηκε σε «Ρίζωμα» (ΦEΚ 306 Α/22-12-1927). Η όλη διαδικασία έγινε κατά τρόπον επιπόλαιο και ανεύθυνο. Πρώτα πρώτα την πρωτοβουλία της μετονομασίας είχαν 2-3 άτομα, τα οποία, με πολλή απερισκεψία και με μεγάλη έλλειψη ιστορικής συνείδη­σης, χωρίς να μελετήσουν το θέμα και να χωρίς να ζητήσουν την γνώμη κάποιου ειδικού, συζήτησαν μεταξύ τους διάφορες προτάσεις και κατέλη­ξαν στην ονομασία «Ρίζωμα», επειδή το χωριό βρίσκεται στα ριζά του όρους των Χασίων. Πέρα από αυτό οι άνθρωποι αυτοί είχαν την εντύπωση ότι καταργούν το τουρκικό όνομα του οικισμού και του δίνουν ένα ελλη­νικό. Μέχρι τα τελευταία χρόνια κανείς στο χωριό δεν υποψιαζόταν ότι το όνομα «Σκλάταινα» είναι σλαβικού ετύμου. Η μετονομασία επομένως ήταν και είναι για πολλούς κατοίκους κατανοητή: Με αυτήν επιδίωκαν οι πρό­γονοί μας την αποδέσμευση από την παράδοση, την οποία συνέδεαν με τους Τούρκους κυρίως. Ανταποκρίθηκαν λοιπόν ευχαρίστως στην σύσταση της Nομαρχίας για αντικατάσταση των ξένων ονομάτων με ελληνικά. H Σκλάταινα μάλιστα ανταποκρίθηκε από τα πρώτα χωριά της περιοχής (1927), ενώ οι τελευταίες μετονομασίες έγιναν κατά την διάρκεια της δε­καετίας του 1960.

2. Το 1830 ο Γερμανός ιστορικός J. Ph. Fallmerayer, στηριγμένος σε πληροφορίες βυζαντινών πηγών και κυρίως στην διαπίστωση ότι «ἐσθλαβώθη δὲ πᾶσα ἡ χώρα καὶ γέγονε βάρβαρος, ὅτε ὁ λοιμικὸς θάνα­τος πᾶσαν ἐβόσκετο τὴν οἰκουμένην», προέβαλε τις γνωστές θέσεις του ότι στις φλέβες των σημερινών Ελλήνων ρέει αίμα Σλάβων και Αλβανών κυ­ρίως και όχι του Πλάτωνος και του Περικλέους. Στήριζε επίσης τις απόψεις του στο γεγονός ότι είναι πάρα πολλά τα τοπωνύμια σλαβικής ετυμολογίας στην Ελλάδα. Η συζήτηση την οποία προκάλεσαν οι απόψεις του Fall­merayer είχε ως αποτέλεσμα να εστιάσουν πολλοί Έλληνες αλλά και ξένοι επιστήμονες το ενδιαφέρον τους στην αντίκρουση των απόψεων αυτών και στην απόδειξη της συνέχειας του ελληνικού γένους. Για αυτό γνώρισε κατά την εποχή αυτή μεγάλη άνθηση η Λαογραφία, η οποία είχε ως σκοπό να διερευνήσει και να εντοπίσει την επιβίωση ηθών και εθίμων των αρχαίων Ελλήνων σε εκδηλώσεις της καθημερινής ζωής των Νεοελλήνων.

Στον απόηχο λοιπόν του σχετικού θορύβου εκδόθηκε ήδη στις 3-4-1833 το διάταγμα «περὶ τῆς διαιρέσεως τοῦ Βασιλείου καὶ τῆς διοικήσεως αὐτοῦ», στο οποίο γινόταν η πρώτη προσπάθεια εξελληνισμού των τοπω­νυμίων. Στην σχετική εισηγητική έκθεση εξηγούνται οι λόγοι οι οποίοι επέβαλαν την απόφαση του εξελληνισμού: «Τὰ βάρβαρα ὀνόματα καὶ τὰ κακόφωνα ἑλληνικὰ λυποῦσι μὲν τὸ γλωσσικὸν αἴσθημα, ἔχουσι δὲ καὶ ἐπιβλαβῆ μορφωτικὴν ἐπήρειαν εἰς τοὺς κατοικοῦντας, συστέλλοντά πως καὶ ταπεινοῦντα τὸ φρόνημα αὐτῶν, ἀλλὰ καὶ παρέχουσι ψευδῆ ὑπόνοιαν τῆς ἐθνικῆς συστάσεως τοῦ πληθυσμοῦ τῶν χωρίων ἐκείνων, ὧν τὰ ξενικὰ ὀνόματα ἠδύνατο νὰ ἐκληφθῶσιν ὡς μαρτυροῦντα καὶ ξενικὴν καταγωγήν». Το διάταγμα αυτό εγκαινίαζε την μετονομασία των Σπετσών σε Τιπάρηνον, της Βοστίτσας σε Αίγιον, των Καλαβρύτων σε Κίναιθαν, του Πύργου σε Πύλον, της Καλαμάτας σε Καλάμας, της Τροπολιτσάς σε Τρί­πολιν, της Καρύταινας σε Γόρτυνα, του Καρπενησίου σε Καλλιδρόμιον, του Ζητονιού σε Λαμία, των Σαλώνων σε Άμφισσα κλπ., ενώ αργότερα το Γιδά βαφτίστηκε «Αλεξάνδρεια» και τα ποτάμια Βαρδάρης και Μαρίτσα απέχτησαν αντιστοίχως τα ονόματα «Αξιός» και «Έβρος».

3. Τα πρώτα μέλη της επιτροπής ήταν γνωστοί Έλληνες λόγιοι. Πρόε­δρος ανέλαβε ο πατέρας της ελληνικής Λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης και μέλη άνδρες που ήταν (ή έγιναν στην συνέχεια) καθηγητές πανεπιστημίου και ακαδημαϊκοί: οι ιστορικοί Σπυρίδων Λάμπρος, Σωκράτης Κουγέας, Νικόλαος Βέης, Κωνσταντίνος Άμαντος και Δημήτριος Καμπούρογλους, οι αρχαιολόγοι Παναγιώτης Καββαδίας, Γεώργιος Σωτηριάδης και Χρήστος Τσούντας και ο γλωσσολόγος Γεώργιος Χατζιδάκης. Στην αρχή η επιτροπή φαίνεται πως αναλώθηκε σε συζητήσεις σχετικά με την αναγκαιότητα και την καταλληλότητα του μέτρου και τις σχετικές διαδικασίες. Προφανώς τα μέλη της επιτροπής διαφωνούσαν σε βασικά σημεία. Είναι γνωστό π.χ. ότι ο σπουδαίος ονοματολόγος Κωνσταντίνος Άμαντος (1874-1960) πίστευε ότι έπρεπε να αποσυρθούν από την χρήση τα ξένα ονόματα, ενώ ο Σωκρά­της Κουγέας (1877-1966) δεν ενοχλούνταν από την δημόσια εμφάνιση και επίσημη καταχώρησή τους στους καταλόγους των ονομάτων δήμων και κοινοτήτων του κράτους. Ο ίδιος ο Νικόλαος Πολίτης, πρόεδρος της επι­τροπής, διακήρυττε το 1920 ότι οι ιστορικές πληροφορίες που περιέχουν τα τοπωνύμια είναι σπουδαίες και πολύτιμες, επειδή διαφωτίζουν ιδίως σκο­τεινές περιόδους της ιστορίας μας. Κάθε απόπειρα μεταβολής ενός ονόμα­τος μπορεί να αποδειχθεί ασυγχώρητη επιπολαιότητα, όπως η μεταβολή ξενικών ονομάτων που συνδέονται άρρηκτα με την πρόσφατη ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως θα χαρακτηριζόταν ως βεβήλωση των ιερών, διότι ονόματα όπως Αράχωβα, Βαλτέτσι, Δερβενάκια, Γραβιά, Αλαμάνα κλπ. καθαγιάστηκαν με ηρωικές πράξεις. «Οὕτως οὐδὲν ἧττον ἀκροσφαλὴς καὶ ἄκαιρος θὰ ἦτο καὶ ἡ μεταβολὴ παντὸς ἄλλου ὀνόματος, τοῦ ὁποίου ἄγνωστος μὲν ἡ προέλευσις, ὅπερ δ’ ὅμως ἐνδέχεται νὰ εἶναι τὸ μόνον παραληφθὲν ἴχνος δόξης ἢ συμφορᾶς τινος κατὰ τὴν μεσοχρόνιον … ἱστορίαν τοῦ ἔθνους». Παρά τις διακηρύξεις όμως αυτές η μετονο­μασία των τοπωνυμίων άρχισε πολύ νωρίς και προχώρησε τον σαρωτικό της δρόμο με βάση και την άποψη του Δ. Καμπούρογλου (1920) ότι «επί της ελληνικής γης δεν πρέπει να μείνη τίποτε μη ελληνικόν».

Πιστός στο δεύτερο σκέλος της επιχειρηματολογίας του ο Πολίτης άλλαξε όλα σχεδόν τα τοπωνυμικά της Μάνης, που ήταν σλαβικά, δεν θέ­λησε ωστόσο να θίξει τα τοπωνύμια των πεδίων των μαχών του 1912-13 και μερικών πολισμάτων της Κρήτης. Κάπως έτσι, σύμφωνα με τον Ηλία Πετρόπουλο (1995, 169), «σώθηκαν οι αρβανίτικες ονομασίες Σούλι, Σπάτα, Τατόι, Μαρούσι, Χαλάνδρι κλπ. (αλλά και τοπωνύμια με την κατά­ληξη –εσι, η οποία είναι αρβανίτικη, π.χ. Δήλεσι, Μάνεσι, Λιόπεσι), όπως σώθηκαν και οι τούρκικες ονομασίες Κοζάνη, Κιλκίς, Γενιτσά (πλαστογραφημένο σε Γιαννιτσά- ο Βυζάντιος το κατέγραψε σωστά: Γένιτζε) και όπως σώθηκαν το μάλλον αραβικό τοπωνύμιο Σφακιά και το μάλλον εβραϊκό τοπωνύμιο Χανιά…».

Ο γνωστός ιστορικός και ονοματολόγος Α. Μηλιαράκης, ηγετική μορφή του αγώνα κατά των μετονομασιών, έγραφε σχετικώς το 1892: «Τὰ γεωγραφικὰ ὀνόματα, τιθέμενα ὑπὸ τοῦ λαοῦ, πρέπει νὰ μένωσιν ἀναλλοίωτα, ἐφ’ ὅσον οὗτος ἐν τῇ ἱστορικῇ ἐκδηλώσει τὰ ἀποδέχεται … Δὲν εἶναι ἔργον οὔτε ἑνὸς ἀτόμου οὔτε κυβερνήσεως ἡ μεταβολή. Τοιαῦτα ὀνείδη δὲν ἐξαλείφονται διὰ μίας μονοκονδυλιᾶς ἀλλὰ δι’ ἄλλων ἐργασιῶν καὶ μόχθων καὶ θυσιῶν … Ο ίδιος έγραφε αργότερα: «Ἂν τὰ ὀνόματα ταῦτα εἶναι ἴχνη διαβάσεως ξένων φυλῶν, τὶς ἔχει τὸ δικαίωμα νὰ διαγράφῃ τὰ ἴχνη ταῦτα ἐκ τῆς ἱστορίας; Ἂν θεωρῇ τὰ ἴχνη ταῦτα βάρβαρα, ἂς ὑψώσῃ αὐτὸς παρ’ αὐτὰ τὰ ἔνδοξα μνημεῖα τοῦ νεωτέρου πολιτισμοῦ του». Και σε εφημερίδα της εποχής τόνιζε: «Πᾶσα ἀντικατάστασις σημερινῶν ὀνομάτων δι’ ἀρχαίων καὶ πᾶσα μεταβολὴ ἔτι τῆς ρίζης ἢ τῶν καταλήξεων αὐτῶν, ἐπιχειρουμένη ὑπὸ τῶν γεωγραφού­ντων ἢ ὑπὸ τῶν διοικητικῶν ἀρχῶν ἄνευ μελέτης, ἰσοδυναμεῖ πρὸς καταστροφὴν ζωντανῶν μνημείων, μνημείων τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας καὶ γλώσσης» (πρβλ. Μ. Τριανταφυλλίδης, 1981, 576).

Οπωσδήποτε πάντως μεταξύ του 1910 και του 1914 έχουμε μόνον εν­νέα μετονομασίες. Το 1915 με 61 μετονομασίες θεωρείται καλή χρονιά. Μεταξύ 1916 και 1919 σημειώνονται άλλες 65 μετονομασίες. Η χαμηλή παραγωγικότητα της επιτροπής ανάγκασε την κυβέρνηση να την υποχρεώ­σει σε επιτάχυνση των σχετικών διαδικασιών εξελληνισμού των τοπωνυ­μίων. Η επιτάχυνση αυτή επιβαλλόταν και λόγω της ενσωμάτωσης των νέων επαρχιών, με τα χιλιάδες νέα «βάρβαρα» τοπωνύμια. Στις 10 Οκτω­βρίου 1919 η επιτροπή, με εγκύκλιο επιστολή, ανακοινώνει την νέα από­φαση: «Ἡ ἐπὶ τῶν τοπωνυμιῶν τῆς Ἑλλάδος Ἐπιτροπεία, τῆς ὁποίας ἔργον κυριώτατον εἶναι ἡ ἐκβολὴ ὅλων τῶν τουρκοφώνων ὀνομάτων τῶν συνοικισμῶν καὶ κοινοτήτων, τὰ ὁποῖα μολύνουσι καὶ ἀσχημίζουσι τὴν ὄψιν τῆς ὡραίας ἡμῶν πατρίδος, παρέχουσι δὲ καὶ ἀφορμὴν εἰς δυσμενῆ διὰ τὸ ἑλληνικὸν ἔθνος ἐθνολογικὰ συμπεράσματα, τὰ ὁποῖα οἱ ἀντίπαλοι λαοὶ μεταχειρίζονται ἐναντίον ἡμῶν, ἀπεφάσισε … ὅπως ἐντείνει τὰς προσπαθείας της διὰ τὴν ἀντικατάστασιν … τῶν ξενοφώνων ὀνομάτων δι’ ἑλληνοφώνων» (πρβλ. Μ. Χουλιαράκης 1973, 209).

Το νέο αυτό σχήμα της εθνικής επιχείρησης μετονομασιών υπήρξε στην αρχή συγκρατημένο λόγω της διεθνούς συγκυρίας, της συζήτησης περί μειονοτικών δικαιωμάτων και των ανταλλαγών των πληθυσμών. Με­ταξύ 1920 και 1925 ανακοινώθηκαν μόνον 61 νέες μετονομασίες. Η αλ­λαγή των ονομάτων 500 περίπου οικισμών της Θράκης συντελέσθηκε «λά­θρα» μέσα από την απογραφή του 1920. Μόλις ωστόσο το τοπίο ξεκαθά­ρισε, το ελληνικό κράτος διέταξε την επιτροπή να προχωρήσει με συνοπτι­κές διαδικασίες. Με το διάταγμα της 17ης Σεπτεμβρίου 1926 επιτρεπόταν «ἵνα μεταβληθῶσι ξενόφωνα ἢ κακόηχα ὀνόματα συνοικισμῶν, πόλεων ἢ κωμῶν». Μετά από την μετονομασία «ἀπαγορεύεται ἀπολύτως ἡ χρῆσις τῶν παλαιῶν ὀνομάτων». Η παράβαση της απαγόρευσης «ἀποτελεῖ πταισματικὴν παράβασιν τιμωρουμένη μὲ πρόστιμον μέχρις 100 δραχμῶν ἢ μὲ κράτησιν μέχρι 10 ἡμερῶν» (πρβλ. Μ. Χουλιαράκης 1973, 344-345). Το διάταγμα αυτό ήταν πολύ αποτελεσματικό, αφού μέχρι το 1928 μετονο­μάσθηκαν 2.500 περίπου οικισμοί. Στην συνέχεια οι ρυθμοί πέφτουν. Με­ταξύ 1929 – 1952 ακολουθούν 354 μετονομασίες. Κατά την πενταετία 1953 – 1957 σημειώνονται 760 και ανάμεσα στο 1958 και στο 1971 άλλες 326. Έκτοτε οι μετονομασίες των οικισμών γίνονται σπάνιες, καθώς δεν έχουν απομείνει πλέον και πολλά ξενόφωνα ονόματα για αλλαγή. Ο σκο­πός έχει επιτευχθεί, τα μισά περίπου ονόματα των οικισμών άλλαξαν, η Ελλάδα έγινε αγνώριστη.

4. Για την ποιότητα βέβαια της εργασίας αυτής καλύτερα να μην γίνε­ται λόγος. Το όνομα «Κρήνη» π.χ. επιλέχθηκε για την μετονομασία 10 οι­κισμών, η «Λεύκη» για 10, η «Χαραυγή» για 10, η «Κυψέλη» για 11, η «Εξοχή» για 11, η «Αγία Τριάς» για 12, η «Μεταμόρφωσις» για 12, ο «Πλάτανος» για 12, ο «Άγιος Γεώργιος» για 13, η «Αγία Παρασκευή» για 15, ο «Άγιος Νικόλαος» για 15, η «Πηγή» για 15, ο «Σταυρός» για 15, το «Κρυονέρι» για 17, η «Δάφνη» για 24 και η «Καλλιθέα» (μακράν όλων) για 44. Πέρα από αυτά γέμισε ο χάρτης της Ελλάδας με 10 Αχλαδιές, 22 Μηλιές, 18 Πλατανιές, 21 Καστανιές, 14 Κερασιές, 7 Κρανιές, 25 Καλύ­βια, 11 Κεφαλόβρυσα, αλλά και Λυγαριές, Παλιουριές, Κουμαριές καθώς και Νεοχώρια, Παλαιοχώρια, Καπνοχώρια, Ανθοχώρια, Ασπροχώρια, Μαυροχώρια, Μοσχοχώρια, Πετροχώρια, Σιδηροχώρια, Σιτοχώρια, Ελαιοχώρια και εκατο­ντάδες Άγιες και Αγίους. Βρήκε λοιπόν πολλούς μιμητές ο Στίλπων Κυριακίδης (1926), ο οποίος ανέλαβε να συντάξει οδηγίες για την μετονομασία κοινοτήτων και οικισμών με τουρκικό ή σλαβικό όνομα και με αφετηρία την αξιωματική αρχή ότι «τα βάρβαρα ονόματα των χωρίων πρέπει να αντικατασταθούν» έδωσε και παραδείγματα ονομάτων, μερικά από τα οποία και τα εξής: Μαυρολίθαρο, Αμπρουδέκτης (ομβροδέκτης), Μπουρμπουλήθρα, Αγκουρτσόρραχη, Αθρουμπόκαμπος (όπου πολλά θρουμπιά, είδος ακανθωτών θάμνων), Σφερδουκλόρραχη (σφερδούκλια = ασφόδελοι), Κοκκινόκωλος (από το ομώνυμο πουλί), Όχεντρα (τόπος με πολλές οχιές), Κοκκαλοτσακίστρα, Χόχλακας.

Σημειώνουμε με την ευκαιρία ότι η Βιτρινίτσα Δωρίδας ονομάσθηκε «Ερατεινή» από το όνομα της συζύγου του δημάρχου της. Οι κάτοικοι όμως του χωριού τιμώρησαν και τιμωρούν την απρέπεια αυτή, χρησιμοποιώντας επιδεικτικά το Βιτρινίτσα και αποφεύγοντας το Ερατεινή (Μ. Τριανταφυλλίδης, 1981, 577). Επίσης ένας ευτράπελος τύπος (πλακατζής) στην Γορτυνία πρότεινε για όνομα του χωριού του το «Λυσσαρέα» και έγινε αποδεκτό από την επιτροπή! Με άλλα λόγια η ταχύτητα και η προχειρότητα της διαδικασίας γέμισε την Ελλάδα με πολλά κακό­γουστα ή φαιδρά ονόματα, όπως είναι στην περιοχή της Δυτικής Θεσσα­λίας το Αχλαδοχώρι, η Περδικοράχη, το Κεραμίδι και τέλος το Αρτεσιανό, το άκρον άωτον της κακογουστιάς. Στην περίπτωση αυτή βέβαια δεν ενο­χλεί το γεγονός ότι είναι ξένου ετύμου, αφού δεν είναι τουρκικού ή σλαβικού, από μεταφορά του γαλλικού artésien < Artois, περιοχή στην οποία για πρώτη φορά ανοί­χτηκαν πηγές με φυσική ανάβλυση νερού τον 12^ο αιώνα. Στον Νομό Τρι­κάλων εξάλλου είχαμε μέχρι τα τελευταία σχεδόν χρόνια τον «Δήμο Κοθωνίων», όνομα που δόθηκε «ἀπὸ ἀνοίκειον καὶ ψυχρὰν εὐτραπελίαν τοῦ ὀνοματοθέτου» (Ν. Πολίτης).

5. Η επιβολή των νέων ονομάτων δεν ήταν πάντοτε επιτυχής, όπως μαρτυρούν και οι αλλεπάλληλες αλλαγές που επιχειρήθηκαν σε ορισμένα τοπωνύμια. Έτσι το Μπράλον έγινε διαδοχικά «Βράλον», «Κυτίνιον», «Δελφοί» και «Γραβιά». Ο λαός όμως επέμενε και συνεχίζει να το λέει Μπράλο. Η Γαλάτιστα, ανατολικά της Θεσσαλονίκης, έγινε «Ανθεμούς», επέστρεψε όμως στο Γαλάτιστα, επειδή, ύστερα από μελέτη των ειδικών διαπιστώθηκε ότι η ρίζα είναι ελληνική και η κατάληξη ιστορική και όχι, όπως φαίνεται εκ πρώτης όψεως, σλαβική (βλ. Μ. Τριανταφυλλίδης, 1981, 574).

Σε μερικές περιπτώσεις οι κάτοικοι των μετονομαζόμενων οικισμών αντέδρασαν συνήθως με δυσπιστία έναντι των νέων ονομάτων, πολλά από τα οποία η επίσημη πολιτεία αναγκάστηκε να τα αποσύρει, ενώ άλλα πε­ριέπεσαν με την πάροδο του χρόνου σε λήθη. Όταν οι Σπέτσες μετονομά­στηκαν σε «Τιπάρηνον», αντέδρασαν οι κάτοικοι και κατάφεραν να διατη­ρήσουν την παλαιά ονομασία. Επίσης οι κάτοικοι των Κρεσταίνων ζήτη­σαν και κατόρθωσαν να διατηρηθεί η παλιά ονομασία και να μην επιβληθεί η νέα «Σελινούς». Αλλά και οι κάτοικοι του Κιάτου δεν δέχθηκαν την ονο­μασία «Σικυωνία», που δεν τους έλεγε τίποτε. Οι Κερασοβίτες ζήτησαν δύο φορές να παραμείνει το παλιό όνομα Κεράσοβο Ευρυτανίας, αντί του «Κερασοχώριον», το οποίο επέβαλε η επιτροπή, επειδή την ενοχλούσε η ξενική κατάληξη «–οβο». Επίσης οι κάτοικοι του Ζυγοβιστίου Αρκαδίας κατάφεραν να διατηρήσουν το σλαβικής προέλευσης ιστορικό όνομα του χωριού τους και να απορρίψουν το νέο «Ζυγός», που τους θύμιζε τον ζυγό της σκλαβιάς. Η επιμονή των κατοίκων είχε πολλές φορές ως αποτέλεσμα την υποχώρηση της επιτροπής και μόνον έτσι κατόρθωσαν να διατηρήσουν το σλαβικό όνομά τους τα χωριά Τοπόριστα και Αγορέλιτσα στην Hλεία, τα Μπελιγκράδια στο Γύθειο, το Μπελιγκράδι στην Μεσσηνία, η Αρτοτίνα στην Αιτωλία, το Αρδαμέρι στην Θεσσαλονίκη, τα Σέρβια στην Κοζάνη κλπ.

Η αντίδραση των κατοίκων ωστόσο δεν είχε πάντα την αναμενόμενη αποτελεσματικότητα. Η Κοινότητα Μυροφύλλου Τρικάλων π.χ. ζητάει ήδη από το 1939 την επαναφορά του παλιού τοπωνυμίου (Μυρόκοβο), αλλά δεν εισακούσθηκε μέχρι στιγμής. Επίσης οι κάτοικοι του χωριού Τσερίτσενα (σημ. Πλατάνια) του Δ. Δ. Σελλών Νομού Ιωαννίνων ζητούν επιμό­νως από την δεκαετία του 1980 την επαναφορά του παλιού ονόματος, χω­ρίς όμως αποτέλεσμα. Το ίδιο επιδιώκουν και οι κάτοικοι της Τζούρτζιας Ασπροποτάμου (σημ. Αγία Παρασκευή), χωρίς όμως ανταπόκριση από την πολιτεία.

Όταν όμως το όνομα δεν είναι σλαβικής προέλευσης, η επιθυμία των κατοίκων γίνεται συνήθως σεβαστή. Αυτή είναι π.χ. η περίπτωση του Νεοχωρίου Τρικάλων, το οποίο έχει πολύ παλιά ιστορία, η οποία ανάγεται πίσω στην πρωτοβυζαντινή εποχή, με απόφαση ωστόσο του κοινοτικού συμβουλίου μετονομάσθηκε το 1982 σε Οιχαλία, μία πόλη που αναφέρεται ήδη από τον Όμηρο. Το Χρισσό Φωκίδας (γνωστό από τραγούδι «στα Σά­λωνα σφάζουν αρνιά και στο Χρισσό κριάρια») γραφόταν μέχρι το 1984 ως «Χρυσό», από τότε όμως καθιερώθηκε η σημερινή του γραφή, αφού διαπι­στώθηκε ότι η ονομασία του σχετίζεται με την αρχαία πόλη Κρίσσα που ήταν χτισμένη στην περιοχή αυτή και όχι με το πολύτιμο μέταλλο. Τέλος αναφέρουμε την Λακκιά Αμυνταίου, η οποία μετονομάστηκε το 1987 σε Λεβαία, που ήταν η πρώτη και αρχαία ονομασία.

6. Πολλές φορές οι μετονομασίες είναι ανιστόρητες και συνεπώς αδι­καιολόγητες. Η Καλαμάτα (κατά τον Χ. Συμεωνίδη προφανώς από το «Παναγία Καλομάτα», πρβλ. «Παναγία η Μεγαλομάτα» στην Βιθυνία) με­τονομάστηκε στο αρχαίο «Καλάμαι», πόλισμα που βρισκόταν πολύ μακριά από την σημερινή θέση της Καλαμάτας, ενώ στην θέση της σημερινής Κα­λαμάτας ήταν η πόλη «Φαραί, αἱ». Επίσης ανιστόρητη ήταν η μετονομασία της Γευγελής σε «Ειδομένη», διότι, όπως απέδειξε ο σλαβιστής γλωσσολό­γος Petar Skok, το όνομα Γευγελή δεν είναι σλαβικό, αλλά είναι η βυζα­ντινή Ζεύγλη, δηλ. Ζευγολατειό.

Και στην περιοχή του Νομού Τρικάλων έχουμε επίσης ανάλογα πα­ραδείγματα προχειρότητας και επιπολαιότητας. Καταρχάς τέσσερις οικι­σμοί μετονομάσθηκαν, μολονότι το όνομά τους ήταν ελληνικού ετύμου. Πρόκειται για το Κατίδι, κυριώνυμο προερχόμενο από την λέξη κατί = γατί, για το Τραχανιώτη, κυριώνυμο από το όνομα Ταρχανιώτης της βυζα­ντινής εποχής, για το οποίο θα αρκούσε απλώς η ορθή απόδοση «Ταρχανιώτι», για το Βουρλοχώρι = το χωριό των Βουρλαίων και το Τυφλοσέλι. Το ίδιο λάθος επιπολαιότητας και προχειρότητας διαπράχθηκε και στις πε­ριπτώσεις της μετονομασίας της Ραψίστας και του (Μεγάλου) Τσιοτίου. Στην πρώτη περίπτωση ως νέο όνομα επελέγη το όνομα αρχαίας πόλε­ως, η οποία όμως δεν βρισκόταν στον χώρο στον οποίο βρίσκεται ο σημερινός οικι­σμός. Οι «Γόμφοι», το νέο όνομα της Ραψίστας, βρίσκονταν νοτιότερα του σημερινού οικισμού, σε εδάφη του σημερινού Νομού της Καρδίτσας, ενώ η «Φαρκαδόνα», το νέο όνομα του Τσιοτίου, βρισκόταν εκεί που σή­μερα βρίσκεται ο Κλοκωτός. Κατά συνέπεια, αν έπρεπε να αναβιώσει η αρχαία Φαρκαδόνα, θα έπρεπε να δοθεί το όνομά της στον Κλοκωτό και όχι στο Τσιότι (Β. Σπανός, 2004, 145).

7. Με την ευκαιρία αυτή πρέπει να σημειώσουμε ότι οι αρχαίοι Έλλη­νες, οι οποίοι δεν ήταν ασφαλώς λιγότερο έξυ­πνοι ούτε λιγότερο φιλο­πά­τριδες από τους απογόνους τους, δηλ. από εμάς, είχαν μέγα πλήθος από ξένα τοπωνύμια. Σχεδόν όλα τα ονό­ματα των βουνών, των ποταμών και των νησιών της χώρας μας είναι προελληνικά, φοινικικά ή ιλλυρικά ή άλλα. Δεν είναι ελληνικά τα ονόματα Πάρνης, Πάρνων, Όλυμπος, Κως, Πάτμος, Κρήτη, Χίος, Κέρκυρα, Σύρος, Νάξος, Κάλυμνος, Λέσβος, Μυτι­λήνη, Αίγινα, Σκύρος, Σαλαμίς, Πηνειός, Αχελώος, Ίναχος κ.ά.· δεν είναι ελληνικά τα τοπωνύμια με διπλό σίγμα ή ταύ (σσ ή ττ), όπως Άμφισσα, Λάρισσα, Αλι­καρνασσός, Παρνασσός, Ιλισσός, Κηφισσός, Λυκαβηττός, Αρδηττός, Υμηττός· δεν είναι ελληνικά τα τοπωνύμια που περιέχουν τα συμπλέγματα «νθ», «ρν» και «μν», όπως Ερύμανθος, Μήθυμνα, Κόρινθος, Τίρυνθα, Κάλυμνος, Λάρυμνα, Λήμνος, Άρνη κ.ά. Όλα αυτά και πολλά άλλα τοπω­νύμια είναι προελληνικά, δηλ. όχι ελληνικά, αλλά ξένα. Τα μέρη αυτά ωστόσο τα κατοίκησαν και τα εδόξασαν οι αρχαίοι Έλληνες, χωρίς ποτέ να διανοηθούν ότι τα ξενικά αυτά ονόματα έβλαπταν τον εθνισμό τους και ότι συνεπώς έπρεπε να τα αντικαταστήσουν με άλλα, ελληνικά (πρβλ. Ι. Θωμόπου­λος, 1991, 38).

Ακόμη και οι λέξεις «Ἕλλην» και «Ἑλλάς» αποτελούν παράγωγα του ουσιαστικού «Ἑλλοί/Ἕλλοι/Σέλλοι», το οποίο είναι αγνώστου ετύμου και σημασίας. Πρέπει μάλιστα να σημειώσουμε σχετικώς ότι ο μύθος του Έλληνος, γιού του Δευκαλίωνος, δημιουργήθηκε απλώς για να νομιμο­ποιήσει και να εξηγήσει την χρήση του όρου. Έλληνες εξάλλου ονομάζο­νταν αρχικά μόνον οι κάτοικοι μιας μικρής πόλεως της Κεντρικής Ελλά­δας, της θεσσαλικής Φθίας. Αυτήν γνωρίζει ο Όμηρος ως Ελλάδα («οἱ τ’ εἶχον Φθίην ἠδ’ Ἑλλάδα καλλιγύναικα», πρβλ. Γ. Μπαμπινιώτης, 2002, 589).

Επομένως –παράξενο και όμως αληθινό- σύμφωνα με όλα τα παρα­πάνω η λέξη «ελληνική» δεν είναι ελληνική (!) Την πήραν οι αρχαίοι Έλ­ληνες από τους Προέλληνες, την προσάρμοσαν στην μορφολογία της γλώσσας τους και την χρησιμοποίησαν και μας την παρέδωσαν, ώστε να την χρησιμοποιούμε και εμείς από τότε. Και το όνομα της πρωτεύουσας της Ελλάδας δεν είναι ελληνικό, αλλά προέρχεται από ένα προελληνικό (μη ινδοευρωπαϊκό) πιθανόν μινωικό θεωνύμιο, αγνώστου ετύμου. Σε πι­νακίδες της Γραμμικής Β παραδίδεται η ονομασία atanapotinija, δηλ. «Αθάνα πότνια» (σεβαστή Αθηνά). Από τον τύπο «Αθήνη» στον πληθυ­ντικό του, πιθανότατα επειδή πολλοί μαζί οικισμοί απήρτιζαν από κοινού έναν δήμο, προήλθε το «Αθήναι» (πρβλ. και Θήβαι, Πάτραι, Μυκήναι κ.ά.π.). Ο νεότερος (ήδη μεσαιωνικός) τύπος Αθήνα (αντί Αθήναι) προήλθε από φράσεις όπως «εις την πόλιν Αθήνας», όπου βαθμηδόν το «Αθήνας» εξελήφθη ως γενική ενικού και έδωσε την βάση για την δημιουργία της ονομαστικής Αθήνα (πρβλ. και Θήβαι – Θήβα, Πάτραι – Πάτρα, Γ. Μπαμπινιώτης, ό.π.).

Τέλος, τα περισσότερα ονόματα των αρχαιοελληνικών θεών είναι αβέβαιου ή αγνώστου, μάλλον προελληνικού ετύμου. Διαβάζουμε π.χ. στα Λεξικά «Ζεύς: προελληνικού ετύμου, Ήρα: αβέβαιου ετύμου. Μάλλον προελληνικό δάνειο» και το ίδιο ισχύει για την Αθηνά, τον Απόλλωνα, την Αρτέμιδα, τον Ποσειδώνα, τον Ερμή, την Ρέα, τον Ήφαιστο και πολλούς άλλους θεούς και ημιθέους.

Είχαν λοιπόν και οι αρχαίοι Έλληνες και μάλιστα πολλά ξενογενή το­πωνύμια, τα δέχθηκαν όμως, τα σεβάστηκαν και τα χρησιμοποίησαν χωρίς στείρες σωβινιστικές αναστολές. Τα ενέταξαν στην γλώσσα τους και στην ζωή τους και κανείς δεν σκέφθηκε ποτέ και δεν πρότεινε να τα αντικατα­στήσουν. Σύμφωνα εξάλλου με την επιστήμη της Γλωσσολογίας ελληνικές είναι όλες οι λέξεις που οι Έλ­ληνες τις χρησιμοποιούν για τις καθημερινές ανάγκες της επικοινωνίας, ακόμη και οι εξωγενείς, εφόσον προηγουμένως τις προσάρμοσαν στην φω­νολογία και στο κλιτικό σύστημα της ελληνικής γραμματικής (Ν. Ανδριώ­της, 1967, σελ. ιγ΄).

8. Και από την Ρωμαιοκρατία έχουμε επίσης διάφορα τοπωνύμια, τα οποία δεν είναι φυσικά ελληνικά. Όπως είναι γνωστό, ο πολιτι­σμός των Ελλήνων επηρέασε τους Ρωμαίους σε πολλούς τομείς της ζωής, έτσι ώστε να θεωρείται ως αδιαμφισβήτητη αλήθεια ότι Graecia capta ferum victorem cepit. Δέχθηκαν όμως και οι Έλληνες όχι ασήμαντη επί­δραση από τους κα­τακτητές Ρωμαίους. Μεταξύ άλλων οι Ρωμαίοι μας κληροδότησαν πολλές λατινικές ονομασίες οικισμών, οι οποίες άρχισαν να συζούν με τις ελληνι­κές: Λατι­νικό είναι π.χ. το τοπωνύμιο Βίγλα και τα παράγωγά του, που φέ­ρουν εκατοντάδες βουνά της πατρίδας μας (Βίγλα, Βιγλί, Μεροβίγλι, Μιριβίλι, Βιγλί­τσα, Βιγλατώρι … ) και δηλώνουν σε ολό­κληρο τον ελληνικό χώρο τόπους (στρατιωτικών) παρατηρητηρίων σε διάφορα υψώματα. Το Βελβεντό είναι το λατινικό Beneventum. Το Κόρθι της Άνδρου προέρχεται μάλλον από το στρατιωτικό λατινικό cohors = στρατώνας, στρατόπεδο. Η λατινική λέξη scala πολιτογραφήθηκε στα ελ­ληνικά πριν από την ρωμαϊκή κατάκτηση (με την έννοια λιμάνι, όρμος, αγκυροβόλι). Έτσι στην Ελλάδα έχουμε σήμερα 22 χωριά με το όνομα Σκάλα. Το ίδιο ισχύει και για τα φραγκικά τοπωνύμια, όπως η Ανδραβίδα από το André – Ville, η Σαντο­ρίνη από το Santa Irini κ.ά.π. (πρβλ. Ι. Θωμόπουλος, 1991, 26).

9. Πρέπει να θυμίσουμε επίσης ότι και στην Ευρώπη όλες σχεδόν οι χώρες έχουν «ξενογενή» τοπωνύμια. Δεν επιχειρήθηκε ωστόσο πουθενά στην έκταση στην οποία έγινε στην χώρα μας ούτε ο εξαρχαϊσμός ούτε η αντικατάσταση, αλλά οι μετονομασίες, όπου έγιναν, εφαρμόστηκαν με μέ­τρο και συνήθως χρησιμοποιήθηκαν παράλληλα ονόματα. Οι Γερμανοί π.χ. δεν άλλαξαν το λατινικό Κολωνία, για να το κάνουν γερμανικό. Πέρα από αυτό είναι γνωστό ότι έχουν πολλά σλαβικά τοπωνύμια στα ανατολικά δι­αμερίσματα της χώρας τους (λ.χ. τα ονόματα Δρέσδη, Βερολίνο, Λειψία είναι σλαβικά), δεν επιχείρησαν ωστόσο την αντικατάστασή τους, διότι το έργο θα ήταν άσκοπο και χωρίς όρια. Μάλιστα ούτε ο Χίτλερ δεν επιδίωξε την μετονομασία, παρά την γνωστή αποστροφή του έναντι των Σλάβων (βλ. Μ. Τριανταφυλλίδης 1981, 578). Στην Γαλλία υπάρχoυν επίσης πολλά τοπωνύμια ελληνικά: Agde (Αγάθη), Nice (Νίκαια), Marseille (Μασσαλία) Antibes (Αντίπολις) κ.ά., ποτέ όμως οι Γάλλοι δεν διανοήθηκαν να τα μετονο­μάσoυν και να τους δώσουν άλλο (γαλλικό) όνομα, αλλά, σεβόμενοι την ιστορική αλήθεια και την παράδοση, εξακολουθούν να τα χρησιμοποι­ούν από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα. Στην Ιταλία, και κυρίως στην Νό­τια Ιταλία και στην Σικελία, από την εποχή της «Μεγάλης Ελλάδος» μέχρι σήμερα εξακολουθούν να υπάρχουν το Ταυρομένιον, το Παλέρμο, η Έγεστα, οι Συρακούσες, ο Ακράγας, η Νάξος και πολλά άλλα και οι Ιταλοί ποτέ δεν σκέφθηκαν να τα αλλάξουν, επειδή δεν είναι ιταλικά. Ακόμη και οι Τούρκοι δεν άλλαξαν το Iζμίρ (από το «εις Σμύρνην») ούτε το Iσταμπούλ (από το «εις την Πόλιν») και δεν τους έδωσαν τουρκικά ονό­ματα. Εκτούρκισαν, προσάρμοσαν δηλ. στην τουρκική γλώσσα, την Σπάρτη, την Τραπεζούντα, την Μερσίνη, το Ικόνιο, την Άγκυρα και δεκά­δες άλλα ελληνικά τοπωνύμια και δεν τα άλλαξαν. (πρβλ. Χ. Συμεωνίδης, 2010).

10. Όπως παντού ωστόσο, υπάρχουν στην χώρα μας «υπερπατριώτες», οι οποίοι θεωρούν εαυτούς ως κατ’ ευθείαν και γνήσιους απογόνους του Πλάτωνος και του Περικλέους και οι οποίοι μόνον για την σημασία του Παρθενώνα επαίρονται, ενώ δεν ανέχονται την ιδέα της ύπαρξης και άλλων ιχνών ιστορίας, τα οποία αντικατοπτρίζουν τις διάφορες φάσεις της πορείας του τόπου. Όλα τα άλλα πρέπει να εξαλειφθούν. Το «κακό» είναι ότι υπάρ­χουν και γραπτές πηγές και αυτές ξέρουν να τις διαβάζουν και άλλοι (ξένοι). Αυτοί οι υπερπατριώτες εξάλειψαν κάθε ίχνος τζαμιού από τις ελληνικές πόλεις, διότι κατ’ αυτούς δεν υπήρξε ποτέ Τουρκοκρατία στην Ελλάδα. Οι Τούρκοι ήρθαν απλώς, πέρασαν και έφυγαν· δεν έζησαν εδώ, δεν είχαν δική τους θρησκεία, δεν είχαν δική τους καθημερινή ζωή, τελετές, ήθη, έθιμα κλπ. Για αυτούς υπήρξε μόνον ο «χρυσοῦς αἰών τοῦ Περικλέους», μετά μεσολά­βησε μια νύχτα, κοιμηθήκαμε και ξυπνήσαμε στο 1830. Γράφει σχετικώς ο ονοματολόγος Ι. Θωμόπουλος (1965, 7): «Είμαι της γνώμης ότι η επιθυμία μας να αφανίσουμε τα ξενικά τοπωνύμιά μας και να βάλουμε στην θέση τους ελληνικά τώρα, εί­ναι, ηθικά, ίδια με την προσπάθεια να εξα­φανίσουμε ή να παραποιήσουμε ένα δυσάρε­στο ιστορικό γεγονός, να πούμε π.χ. πως οι Τούρκοι δεν κατάφεραν το 1453 να πάρουν την Πόλη· ή ότι το 1826 οι Τούρκοι δεν πο­λιόρκησαν το Μεσολόγγι· ή πως οι εκεί πολιορκημένοι είχαν και του που­λιού το γάλα· ή ότι το 1940 οι Ιταλοί δεν ετόλμησαν να εισβά­λουν στο ελληνικό έδαφος».

Θυμίζουμε με την ευκαιρία αυτή ότι το 1913 ο Hiller von Gaertringer, ονομαστός Γερμανός αρχαιολόγος και θερμός φιλέλληνας έγραφε στον φίλο του καθηγητή Σπ. Λάμπρο: «Ἀδικοῦσιν ἐκεῖνοι οἵτινες θεωροῦσιν ὡς προσβολὴν τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ἐὰν τις λέγῃ ὅτι τὸ τάδε ὄνομα εἶναι σλαβικόν. Τοὐναντίον φρονῶ ὅτι τὰ πολλὰ σλαβικὰ ὀνόματα, ἅτινα ἔχει τὸ ἑλληνικόν ἔδαφος, εἶναι μαρτύρια τῶν νικῶν τῶν ἑλληνικῶν καὶ τῶν ἡττῶν τῶν σλαβικῶν». Η παρουσία ξενογενών τοπωνυμίων συνεπώς όχι μόνον δεν προσβάλλει, αλλά αποτελεί τιμή για τον Ελληνισμό, καθώς υποδηλώνει ότι διάφοροι ξένοι, οι οποίοι κατά καιρούς πέρασαν από τον ελληνικό χώρο και διέμειναν σε αυτόν επί ένα σύντομο ή μακρό διάστημα, δεν κατόρθωσαν να διασπάσουν την ιστορική του συνοχή, αλλά τελικά είτε αποχώρησαν είτε αφομοιώθηκαν από τον γηγενή πληθυσμό. Πρέπει λοιπόν να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν έχουμε τίποτε να φοβηθούμε, ομο­λογώντας ότι η χώρα μας αποτελεί ένα σταυροδρόμι, από το οποίο πέρα­σαν κατά καιρούς πολλοί επισκέπτες, πρόσφυγες, δυνάστες, τύραννοι, εισβολείς, κατακτητές, κουρσάροι, επιδρομείς κλπ. και αφομοιώθηκαν, διότι βρήκαν εδώ ένα πολιτιστικό επίπεδο ανώτερο από το δικό τους, και το μόνο που απέμεινε από το γεγονός αυτό είναι ότι άφησαν τα ίχνη τους σε μερικά τοπωνύμια. Επομένως τα εξωγενή τοπωνύμια αποτελούν ένα πολύτιμο ιστορικό κεφάλαιο, έναν θαυμαστό εθνικό θησαυρό (πρβλ. και Ν. Ανδριώτης, 1967, ιδ΄).

Δεν είναι λοιπόν σωστό να παραποιούμε ή και να διαστρέφουμε την ιστορική αλήθεια, μεταβαπτίζοντας τα ονόματα των οικισμών. Διότι η προσπάθεια εξαφάνισης των ξένων τοπωνυμίων ισοδυναμεί με την προσπάθεια παραποίησης ιστορικών γεγονότων. Με την κατάργηση ξένων ονομάτων εξοστρακίζονται μαζί με τα ονόματα και κάποιες λαμπρές σελί­δες της νεοελληνικής ιστορίας, όπως παρατηρούσε ένας μεγάλος ονοματο­λόγος, ο Α. Μηλιαράκης: «Δόξα ἀπολεσθεῖσα δὲν ἐπανέρχεται δι’ ἀλλαγῆς λέξεων καὶ φράσεων, οὐδὲ ἀναιροῦνται διὰ τοιούτων φιλολογικῶν παιγνίων ἱστορικαί, γλωσσολογικαὶ καὶ ἐθνολογικαὶ ἀλήθειαι» (πρβλ. Ι. Θωμόπουλος, 1991, 299). Και επειδή στην αρχική πρόταση γινόταν αναφορά σε κακόηχα και βάρβαρα ονόματα, πρέπει να σημειώσουμε ότι δεν υπάρχουν βάρβαρα τοπωνύμια. Οι ονομασίες των τόπων μας είναι ιερές. Τα τοπωνύμια εξάλλου δεν είναι τυχαία, έχουν κάτι από το άρωμα της εποχής που πρωτοακούστηκαν, περιλαμβάνουν μέσα σε μια λέξη το νόημα της περιοχής και των ανθρώπων της, πολλές φορές με­ταλλάσσονται μέσα στο χρόνο, για να συμβαδίσουν μαζί του, εντέλει κου­βαλούν ένα κομμάτι της ιστορίας, του πολιτισμού, της ποικιλότητας που ταξιδεύει μέσα στους αιώνες. Όταν σβήνει ένα τοπωνύμιο με ιστορία 3-4 αιώνων γινόμαστε φτωχότεροι.

Οι μετονομασίες προωθήθηκαν επίσης με την λογική ότι με αυτές εξασθενούμε ή και αφαιρούμε από επίβουλους γείτονες επιχειρήματα για εδαφικές διεκδικήσεις. Προφανώς όμως η ιδέα είναι αφελέστατη. Όταν κάποιος εγείρει διεκδικήσεις, στηρίζεται στους δικούς του χάρτες και δεν τους δανείζεται από τους αντιπάλους του. Oποιοσδήποτε λοιπόν μπορεί να ανατρέξει στις πηγές και στους χάρτες της Ελλάδας πριν από το πρώτο μισό του 20ού αιώνα και να διαπιστώσει ότι πολλοί οικισμοί είχαν ονό­ματα διαφορετικά από τα σημερινά, όπως μπορεί να διαπιστώσει ένας Έλ­ληνας ότι το Plovdiv της Bουλγαρίας είναι η Φιλιππούπολη και το Gökceada της Τουρκίας είναι η Ίμβρος. Ο φιλοσκοπιανός Δ. Λιθοξόου εξάλλου έχει μελετήσει και γνωρίζει καλύτερα ίσως από οποιονδήποτε Έλληνα τις μετονομασίες των ελληνικών οικισμών. Επομένως «και αν εμείς αντικα­ταστήσωμε τα ξενικά τοπωνύμιά μας με ελληνικά, οι εχθροί μας θα έχουν πάντα τις αποδείξεις των προσφάτων μεταβαπτισμών. Ώστε ματαιοπονούμε και ματαιολογούμε μεταβαπτίζoντας» (Ι. Θωμόπουλος, 1965, 7).

11. Στην ιστορική τους θεώρηση λοιπόν τα γεγονότα είναι γεγονότα. Με την λογική αυτή ο ονοματολόγος Ι. Θωμόπουλος τονίζει ότι πάθος πα­ρανοήσεων, πάθος παραποιήσεων, πάθος παρασιωπήσεων δεν αποτελεί αξιοπρέπεια εθνική. Αν επιτρέπεται ένα πάθος, αυτό εί­ναι εξάπαντος το πάθος της αλήθειας. Και αυτό ακριβώς το πάθος εφλόγιζε και τον εθνικό μας ποιητή Διονύσιο Σολωμό, όταν διεκήρυσσε ότι «το έθνος πρέπει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθινό». Σύμφωνα με την αρχή αυτή, τα ονό­ματα των ελληνικών τόπων απο­τελούν την ιστορική μας αλήθεια, την εθνι­κή μας αλήθεια. Δεν είναι πιόνια για οποιαδήποτε πολι­τική ή διπλωματική δραστηριότητα και εί­ναι σταθερότερα από τις εκάστοτε πολιτι­κές μας εξάψεις. Δεν έχουμε λοιπόν «δικαίωμα να αποφασίζουμε το μεταβάπτισμά τους, αλλά έχουμε καθήκον εθνικό να τα συγκεντρώσουμε όλα, να τα κα­ταγράψου­με ανεξαιρέτως όλα, και να τα μελετήσουμε συστηματικά και επιστημονικά χωρίς φόβο και πάθος» (Ι. Θωμόπουλος, 1965, 7).

Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει το γεγονός ότι είχαμε πολύ πε­ρισσότερα και εξακολουθούμε να έχουμε και σήμερα πολλά σλαβικά, αλ­βανικά, τουρκικά κ.ά.π. τοπωνύμια στην πατρίδα μας. Αυτό είναι η ιστορία μας, η ιστορική μας α­λήθεια. Αφού λοιπόν κάθε έθνος μoχθεί συνήθως για την προκοπή του και η προκοπή είναι ή αλήθειά του, πρέπει μάλλον να λειτουργήσει πολύ διδακτικά το παράδειγμα του φημισμένoυ γιατρού και σoβαρού πνευματικού ανθρώ­που Δημ. Σαράτση και του αρχαιολόγου κα­θηγητή Α. Αρβανιτόπουλου, οι οποίοι στο τέλος του 19^ου αιώνα πήραν μέ­ρος στην σχετική συζήτηση με διαμετρικά αντίθετες απόψεις, συμφώνη­σαν ωστόσο στο εξής βασικό σημείο: «… εἶναι φρονιμώτερον νὰ φροντίσῃ τὸ Κράτος περί τῆς εὐημερίας τῶν χωρικῶν μας ἢ περὶ τῆς ἐτικέτας, τὴν ὁποίαν θὰ φέρῃ ὁ τόπος τῆς καταγωγῆς αὐτῶν» (πρβλ. Μ. Τριανταφυλλίδης, 1981, 577).

12. Εξετάζοντας κανείς τις δυνατότητες και τις προοπτικές θεραπείας της κατάστασης, πρέπει μάλλον να είναι πολύ απαισιόδοξος. Η λαίλαπα των μετονομασιών έχει δημιουργήσει ήδη τετελεσμένα γεγονότα και έχει οδηγήσει στην παγίωση μιας κατάστασης, η οποία δεν είναι εύκολα αναστρέψιμη. Οι πνευματικοί άνθρωποι στην πλειονότητά τους αλλά και οι ειδικοί δεν ασχολούνται με αυτήν και μάλλον την έχουν αποδεχθεί, ενώ οι κατά καιρούς εθνικιστικές εξάρσεις με άξονα την καθαρότητα των ονομάτων όπως και της φυλής γενικότερα δεν επιτρέπουν μια νηφάλια προσέγγιση και μελέτη του θέματος. Προφανώς λοιπόν θα χρειασθεί και χρόνος και κόπος και αγώνας, ώστε να μπορεί να ελπίζει κανείς σε μια αναστροφή του κλίματος. Υπάρχουν ωστόσο και σημάδια ευνοϊκά. Πρώτα πρώτα η πίστη στην επιστημονική αλήθεια δεν μπορεί παρά να κατευθύνει νέους επιστήμονες σε μια επανεξέταση του θέματος. Ύστερα μάλιστα από την κατάρρευση της τέως Σοβιετικής Ένωσης και το τέλος του ψυχροπολεμικού κλίματος, που δέσποζε στα Βαλκάνια, φαίνεται ότι αίρονται τα πολιτικά εμπόδια για μια τέτοια προσέγγιση. Παράλληλα με την ανατολή του 21^ου αιώνα έπαψαν πλέον να συντρέχουν οι εθνικοί λόγοι,  οι οποίοι επέβαλαν κάποτε τη γλωσσική ομοιογένεια και την ιδεολογική περιχαράκωση των κρατών-εθνών. Όλα αυτά τα σημάδια, και πολλά άλλα ασφαλώς, μας επιτρέπουν να προσδοκούμε ότι σύντομα θα αναληφθούν μεμονωμένες έστω προσπάθειες, οι οποίες θα οδηγήσουν σε μια γενικότερη ανατροπή του σκηνικού και θα επιτρέψουν την δημιουργία ενός ευνοϊκότερου κλίματος, μέσα στο οποίο οι απόγονοί μας θα κατορθώσουν να επανασυνδέσουν τα ονόματα των ελληνικών οικισμών με την ιστορία τους. 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ἀνδριώτης, Ν. (1967). Ἐτυμολογικὸ Λεξικὸ τῆς Κοινῆς Νεοελληνικῆς. β΄ ἔκδ. Θεσσαλονίκη, Ἰνστιτοῦτο Νεοελληνικῶν Σπουδῶν

Θωμόπουλος, Ἰ. (1991). Τὰ Πατρωνύμιά μας. Ἀθήνα, Ὀνόματα: Ἑλληνικὴ Ὀνοματολογικὴ Ἑταιρεία

Καμπούρογλους, Δ. (1920). Τοπωνυμικὰ παράδοξα. Ἀθῆναι, Κολλάρος

Κυριακίδης, Σ. (1926). Ὁδηγίαι διὰ τὴν μετονομασίαν κοινοτήτων καὶ συνοικισμῶν ἐχόντων τουρκικὸν ἣ σλαβικὸν ὄνομα. Ἀθῆναι, ἐκ τοῦ Ἐθνικοῦ Τυπογραφείου

Mαλιγκούδης, Φ. (1991). Σλάβοι στη Mεσαιωνική Eλλάδα. 2η έκδ. Θεσσαλονίκη, Bάνιας

Μπαμπινιώτης, Γ. (2002). Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα, Ινστιτούτο Λεξικογραφίας

Πετρόπουλος, Ἠ. (1995). Ἡ ὀνοματοθεσία ὁδῶν καὶ πλατειῶν. Μελέτη πρὸς ὑποβοήθησιν τοῦ ἔργου τῶν ἀγραμμάτων δημοτικῶν συμβούλων. Ἀθήνα, Πατάκης

Σπανός, Β. (2004). Οι οικισμοί της βορειοδυτικής Θεσσαλίας κατά την Τουρκοκρατία: από τον ΙΔ΄ έως τον ΙΘ΄ αιώνα. Θεσσαλονίκη, Σταμούλης

Συμεωνίδης, Χ. (2010). Ετυμολογικό Λεξικό των Νεοελληνικών Οικωνυμίων. 2 τ. Λευκωσία, Ι. Μονή Κύκκου

Τριανταφυλλίδης, Μ. (1981). Ἅπαντα. τ. 3ος Νεοελληνικὴ Γραμματική. Ἱστορικὴ Εἰσαγωγή (1938). Ἀνατύπωση μὲ διορθώσεις. Θεσσαλονίκη, Ἰνστιτοῦτο Νεοελληνικῶν Σπουδῶν

Χουλιαράκης, Μ. (1973). Γεωγραφική, διοικητικὴ καὶ πληθυσμιακὴ ἐξέλιξις τῆς Ἑλλάδος 1821-1971. Ἀθῆναι, ΕΣΥΕ

Αχιλ. Καψάλης, Καθηγητής της Παιδαγωγικής

Σημ. Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Φιλόλογος, τ.157 Ιούλιος-Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2014